30 de mar. de 2012

Xeróglifos [3]

Os primeiros xeróglifos en galego dos que teño noticia foron publicados da man de Paco Martín no suplemento educativo semanal en galego Axóuxere, do xornal La Región (editado entre xullo de 1974 e xaneiro de 1975). Os primeiros pasos dun pasatempo que, nunca mellor dito, dá moito xogo.

Mais sigamos coa nosa «gramática xeroglífica». Despois de vermos os xeróglifos compostos por un único concepto, toca falar dos que posúen dous ou máis (lembremos que poden ser letras, palabras, números, debuxos...). Dentro destes, os máis sinxelos son aqueles que se resolven pola simple adición ou xustaposición dos seus elementos (A + B). É dicir, sen facermos referencia ás súas características ou a súa posición, a solución xorde simplemente ao unirmos as designacións destes elementos e poñermos tamén en xogo outras técnicas que xa mencionamos na anterior entrada (calembur, sinonimia, dobres sentidos...)

Tendo en conta todo isto, aquí van uns «deberes» para estes días que se aveciñan. Á volta da Semana Santa xa darei as solucións.

Que che ofreceron de merenda?

Como ves o prezo deste coche?
                      
Que percorrido faredes mañá co autobús?

Roubáronvos todas as vosas xoias?
                 
Solucións aos xeróglifos (19-3-2012): É minúsculo (e minúsculo) / Falta un cuarto para as dúas / Nove nomes (noveno mes) / A ti nada (atinada).

28 de mar. de 2012

Humor intelixente

Xa vimos na entrada dedicada ao Elucidario de Gonzalo Navaza a produtividade humorística do recurso da paronimia. Basta un pequeno cambio nunha palabra para lle dar un novo sentido cheo de comicidade e retranca (filolorxía, perifeira, deambulir, tabernícola...).

Este recurso aprovéitao de forma brillante o debuxante e humorista gráfico catalán Eduard Fortuny no seu blog humortonto.blogspot.com. Nel crea sinxelas pezas gráficas que ilustran en clave de humor as voces máis ocorrentes. Velaquí algunhas delas, que son válidas tamén en galego:



                                                  artellería                                         elevadora



                                                 himnotizar                             ornitorrinolaringólogo



                                                  minitauro                                        Al Capón                   

A pesar do título deste blog, trátase, sen dúbida, dunha magnífica mostra de «humor intelixente», humor ludolingüístico intelixente.

Seguro que a todos se nos ocorren outras divertidas ilustracións para voces coma tabernícola, deambulirperceberancia, inverosimio ou outras recollidas no Elucidario. Alguén se anima?
  

27 de mar. de 2012

Victor Orville e a orixe dos encrucillados


Lin por aí que nunha columna das ruínas de Pompeia existe un gravado cunhas palabras cruzadas que se poden ler, ben en sentido horizontal, ben en vertical. Se cadra, este é o primeiro vestixio de encrucillado do que temos constancia. Porén, das diversas versións que atopei sobre a orixe deste pasatempo, a que máis me gusta é a protagonizada por Victor Orville.

Corrían os primeiros anos do século XX. Preto da cidade inglesa de Oxford produciuse un tráxico accidente de automóbil con vítimas mortais. O condutor que o causou, Victor Orville, orixinario de África do Sur, resultou condenado a tres anos de prisión. 

Os remorsos mergullaron a Orville nunha fonda depresión. Pasaba as horas a ollar abstraído as lousas que pavimentaban a súa cela, dispostas regularmente en forma de grella. Na súa soidade, imaxinaba letras nestas lousas ata que descubriu que, combinadas de certo xeito, acababan formando palabras cruzadas vertical e horizontalmente. Despois dun tempo, o recluso acabou por pedir lapis, papel e un dicionario. Nas semanas posteriores dedicouse a poñer por escrito, en cadriños que el mesmo deseñaba, todos eses encrucillados, coas definicións de cada voz.

Xulgado como demente, Orville foi levado perante o médico do cárcere. Non imaxinaba o doutor que tamén el acabaría contaxiado pola maxia daquel estraño e fascinante pasatempo. O caso é que, animado polo médico da prisión, Orville enviou por correo a súa invención ao máis importante periódico de Cidade do Cabo: por un lado, a grella de cadros numerados e as definicións e, por outro, as correspondentes respostas. Na redacción do xornal pasaron horas a xogar cos encrucillados de Orville e de inmediato comezaron a ser publicados. O éxito destes pasatempos foi impresionante e outros xornais e revistas comezaron a pedirlle novo material ao seu inventor. 

Cando Victor Orville cumpriu por fin a súa condena, recibiu a cantidade de 2 millóns de libras en concepto de dereitos de autor. Convertido en millonario, pasou o resto da súa vida na súa terra natal creando máis xogos de palabras. Contan que na súa lápida, en Cidade do Cabo, hai deseñado un encrucillado. 

Por desgraza, no noso país a elaboración de pasatempos en galego non dá para se facer millonario. Con todo, si temos os nosos Victor Orville particulares: Darío Xohán Cabana e Paulino Novo. O primeiro hai agora xusto 25 anos que está a publicar encrucillados diarios en La Voz de Galicia e o segundo é tamén creador de pasatempos diarios para El Progreso e Diario de Pontevedra

Se queredes xogar a resolver encrucillados en liña, podedes atopar unha chea deles no Programa Prensa-Escuela (de La Voz de Galicia), da autoría de Carlos Ocampo, profesor e colaborador habitual neste xornal. E para todos aqueles interesados directamente en crealos (dunha forma menos «rústica» que imaxinar letras nas lousas do pavimento), pode ser útil o programa Hot Potatoes. Ánimo e a seguir o inspirador exemplo de Victor Orville!

24 de mar. de 2012

Dobraxes lúdicas



Velaquí temos os xeniais irmáns Marx en Plumas de cabalo (1932), mais pasados pola peneira dos irreverentes Pichel Brothers. As súas dobraxes, con escenas de Pulp FictionJackie BrownTrainspotting ou O sarxento de ferro, levan xa varios anos a difundirse pola rede. Tamén circulan pola arañeira os vídeos de AsPelisComaNaCasa con esmendrellantes escenas dobradas de filmes como O padriño, O exorcista ou A chaqueta metálica. Humor sen complexos, enxeño e espírito lúdico.

Postos a xogar coa lingua, estas dobraxes supoñen unha boa alternativa para traballar a lingua oral en grupo a través das novas tecnoloxías. Un traballo sempre pautado: análise do vídeo coa conversa orixinal, creación dun novo guión baseado no humor e na parodia, ensaio e sincronización da dobraxe e, finalmente, gravación. Unha oportunidade ademais para desenvolver na práctica contidos como os niveis de lingua, as xergas, as variedades dialectais ou moitos outros. De feito, hai ben pouco xurdiron magníficas iniciativas como a do concurso de dobraxe organizado polo IES de Mugardos. 

E a xeito de despedida, gocemos destoutra escena d’O Imperio contraataca (dobrada por Hugo e Jose) e descubramos a «implicación» de Luke Skywalker a prol da normalización da lingua galega.

Definicions do Elucidario (21-3-2012):  Tabernícola: Home das tabernas. Bebuíno dos refrescos de cola prénsil. / Perceberancia: Actitude do que porfía na actitude de comer mariscos. / Morfeosintaxe: Rama da lingüística que estuda as frases que pronunciamos mentres durmimos. / Cantorsionista: Dise do cantante ou recitador de salmos que retorce todo o corpo para disimular o seu perfil de marabedí. / Repelento: Dise de certos individuos que se fan insoportables porque van moi amodo. 

21 de mar. de 2012

Filolorxía para dignosauros?

 
  
Proseguindo coa idea da «bibliografía ludolingüística básica» xa me tardaba darlle entrada a algunha das obras dun dos mellores ludolingüistas do país: Gonzalo Navaza. E comezarei polo seu xenial Eludicario (1999).

Nunha nota a xeito de advertencia-prólogo, o volume preséntasenos como un texto milagrosamente recuperado despois de que un desgraciado incendio destruíse case toda a edición dun suposto Diccionario ortopédico da lingua galega (Edicións do Cumio, 1996, 654 páxs.), elaborado polo tamén apócrifo Fermín Cameselle. O certo é que este dicionario paródico xa se fora publicando, por entregas, nos anos oitenta no desaparecido Diario de Galicia.

Mais abonda de leria e gocemos dalgunhas das entradas desta «rareza bibliográfica»:
Deambulir: Andar a toda velocidade sen rumbo determinado.
Dignosauro: Réptil xigantesco da era secundaria, moi estirado de pescozo.
Eucarestía:  Situación económica en que os prezos soben a toda hostia dun día para outro.
Filolorxía: Ciencia que estuda certos desmadres no uso da lingua.
Inverosimio: Mono incrible.
Orgasno: Pracer de burros (Véxase bacasnal).
Perifeira: Arredores do mercado.
Rumbiode: Corpo xeométrico do que non se sabe que forma ten, porque como sempre anda bailando non para quieto.
Esta é só unha pequena mostra do catálogo de ocorrentes e perturbadores neoloxismos do Elucidario. A maior parte deles son voces paronímicas creadas por distintos procedementos: adición de letras (no comezo de palabra [prótese], no medio [epéntese] ou ao final [paragoxe]), supresión de letras (no comezo de palabra [aférese], no medio [síncope] ou ao final [apócope]) ou trocos na súa posición [metátese].

Unha mostra da mellor «filolorxía» galega, abofé!, que ademais dá pé a activar a nosa propia creatividade. Por exemplo, como definiríades estoutras voces tomadas do Elucidario?

Tabernícola - Perceberancia - Morfeosintaxe - Cantorsionista - Repelento

Ou, se cadra, poderiades crear o voso propio «Elucidario».


19 de mar. de 2012

Xeróglifos [2]


Os xeróglifos constituíron o sistema de escritura dos antigos exipcios entre o 3300 a. C. e o século IV d. C. Hoxe, con este nome, designamos tamén un pasatempo que consiste en interpretar os signos (letras, números, debuxos...) contidos nun recadro para lle dar resposta a unha cuestión dada. Noutras palabras, podemos definilo como unha «adiviña gráfica».

Hai quen di que, fronte ao encrucillado (baseado máis no «saber cultural»), o xeróglifo ten un carácter máis «intelectual», xa que nel participa decisivamente a imaxinación e a creatividade. Eu concordo con esta idea. O xeróglifo é, no sentido máis literal, un «xogo de enxeño». Con todo, ao longo de diversas entradas intentarei ir amosando que, como toda linguaxe, o xeróglifo posúe certa «gramática»: un conxunto de regras que rexen a súa construción e a súa interpretación. Isto pode axudarnos a gozar máis á hora de resolvelos e tamén, por que non, á hora crealos. E comezaremos polas estruturas máis sinxelas: 

Todo xeróglifo presenta cando menos un único signo; é dicir, consta como mínimo dun elemento. Este pode ser, como xa indicamos, unha letra, un número, unha palabra, un debuxo... A resolución nestes casos consiste en nomear, definir ou dar sinónimos dese elemento, para logo descubrir nesas palabras (a través de dobres sentidos, do calembur ou doutras técnicas) a resposta á pregunta correspondente. Tendo en conta isto, poderiades resolver estes catro exemplos?

Que tamaño ten o tumor que lle detectaron?

Que problema tiñan Inés e Ana na recepción do hotel?
                                  
Revelouvos algún dato o confidente?

Canto me corresponde a min da herdanza?
                                                    

Canción completa (14-3-2012): Da banda de alá do río, / pin!, zas!, fogo, Nicolás! / sempre cantar escoitei, / rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum! / Eran os meus compañeiros / pin!, zas!, fogo, Nicolás! / rapaces que cantan ben. / rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum! // Da banda de alá do río, / pin!, zas!, fogo, Nicolás! / teño un can e unha cadela, / rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum! / Cando me escoitan cantare, / pin!, zas!, fogo, Nicolás! / unha laia e outro berra, / rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum!

15 de mar. de 2012

«Fogo, Nicolás!»: un delicioso trabalinguas

         
                              

Noi hai moito dei con este feiticeiro tema, musicado polo gaiteiro Xosé Manuel Budiño, que forma parte do Libro-CD-DVD Celtic Roots. Trátase dunha canción a medio camiño entre a cantiga popular e o trabalinguas (cargado de explosivas onomatopeas, por certo). Un divertido xogo (non só para nenos) que permite poñer en práctica a habilidade vocal ao tempo que nos achega, de forma lúdica, á cultura tradicional.

Celtic Roots saíu á luz a finais do ano 2010 e constituíu a culminación dun ambicioso proxecto educativo europeo no que participaron o colexio Humberto Juanes de Nigrán, a St. John’s Primary School de Manchester (Inglaterra) e a St. Cronan’s School de Bray (Irlanda). O seu obxectivo era afondar, a través da música, nas raíces culturais comúns dos tres países atlánticos. O DVD de Celtic Roots inclúe ademais un karaoke, para que o público poida formar parte activa desta experiencia.

Así di a primeira parte do tema «Fogo, Nicolás!»:

         Da banda de alá do río, 
         pin!, zas!, fogo, Nicolás!,
         ten meu pai un castiñeiro,
         rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum!
         Dá laranxas en agosto,
         pin!, zas!, fogo, Nicolás!
         uvas brancas en xaneiro,
         rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum! 


         Da banda de alá do río, 
         pin!, zas!, fogo, Nicolás!,
         teño unha linda cuñada, 
         rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum!
         Entralle o sol pola porta
         pin!, zas!, fogo, Nicolás!
         e a lúa pola ventá,
         rascataplás e, aghora, aghora, ai!, ai!, pum! [...]

Poderiades completar o resto da letra?

12 de mar. de 2012

A exercitar o estilo


Un home sobe ao mediodía a un autobús da liña S e ve un rapaz, de pescozo alto e con chapeu, que se pon a protestar porque alguén o rempuxou. Dúas horas máis tarde, o mesmo home que entrara no autobús reencontra o mozo pescozudo recibindo consellos dun amigo sobre o seu vestiario. 

Raymond Queneau (1903-1976) aproveita esta anécdota trivial para exercitar o seu virtuosismo literario e relátaa de 99 formas distintas en Exercicios de estilo (1947). Unha chea de variacións baseadas en cambios no punto de vista, no nivel de lingua, na forma textual, no tempo verbal, na percepción sensorial...; e tamén en diferentes recursos literarios e brincadeiras coas palabras (lipogramas, anagramas, onomatopeas, metáforas...). Obra de referencia que ben merece ser a primeira dunha «bibliografía ludolingüística básica». 

Velaquí o fragmento inicial dalgunhas desas ocorrentes versións, traducidas ao galego por Henrique Harguindey e Xosé Manuel Pazos:
Vulgar: Pasabun cacho das doce cando dei subido no ese. Subo entón, pago o meu billete como ten que ser. E non vou e reparo nun ghichiño cun pescozo grandísimo (nin que fora un telescopio!) [...] 
ExclamaciónsOíches! Ás doce! Hai que coller o autobús! Que de xente! Que de xente! Moi apretados imos! Gracioso, o rapaz! Que cachola! E que pescozo! [...] 
Onomatopeas: Enriba da plataforma, pla, pla, pla, dun autobús, pof, pof, pof, da liña S (sempre sementada de serpes asubiantes), viña sendo mediodía, din dan don, din dan don, un ridículo efebo, porrot, porrot [...] 
Gastronónimo: Despois dunha espera gratinada, baixo un sol que asaba, acabei por subir a un autobús pistacho no que rebulían os clientes como areixas nun queixo pasado de máis. No medio destes carneiros reparei nun espeto moi alto, cun pescozo coma un día sen pan [...]
Anos máis tarde da publicación desta obra, Raymond Queneau acabaría por formar, xunto con outros escritores como Julio Cortázar, Italo Calvino ou Georges Perec, o grupo Oulipo (acrónimo de «Ouvroir de littérature potentielle», que se traduce como «Obradoiro de literatura potencial»). Para estes autores, a literatura potencial é aquela dedicada deseñar novas formas de creación a través da aplicación consciente e razoada dalgún tipo restrición (fonética, semántica, combinatoria...). 

Na rede podemos atopar unha proposta de actividade a imitación destes Exercicios de estilo de Raymond Queneau. Animádesvos a poñer a proba as vosas habilidades lingüísticas na creación doutras versións da mesma historia? Adiante, poñede o voso enxeño en marcha!

Solucións á análise dos chistes do Carrabouxo (8-3-2012): Calembur (o día das letras - odiadas letras) / Polisemia (banco ‘de gardar cartos’ - ‘de sentar’ / caixa ‘recipiente de madeira, cartón...’ - ‘de aforros’) / Paronimia (polígono - polígamo) / Homonimia (sede ‘necesidade de beber’ - sede ‘lugar’).

8 de mar. de 2012

Xenial Carrabouxo


Neste 2012 no que andamos o Carrabouxo fai xustiño trinta anos, aínda que pareza maior. Tráenos un sorriso diariamente desde as páxinas de La Región da man do seu creador Xosé Lois. Tamén o temos en formato libro e mesmo nunha serie de animación. Un Carrabouxo cargado de retranca e de «saber ludolingüístico», como demostra a súa capacidade de revirar as nosas palabras ata lles atopar os sentidos máis hilarantes. Entre os seus recursos máis habituais: a polisemia, a homonimia, a paronimia e o calembur.

Polisemia: unha palabra que posúe diferentes significados (folla ‘da árbore’ - folla ’de papel’).
Homonimia: dúas palabras diferentes que coinciden, casualmente, no seu significante (saia ‘verbo saír’ - saia ’peza do vestiario’).
Paronimia: relación entre dúas palabras distintas con significantes moi parecidos (absolver - absorber).
Calembur: xogo de palabras que xorde ao segmentar doutro xeito as sílabas dunha ou de máis palabras de xeito que estas cambian de significación (claramente - Clara mente).

Seguro que sodes quen de descubrir que exemplos destes recursos se empregan deseguido:



Solucións aos xeróglifos (3-3-2012): Segundo de dereito / Arriba non cho ve (Arriba non chove)

4 de mar. de 2012

Xeróglifos [1]


O 1 de xullo de 1988 aparecía en La Voz de Galicia este meu primeiro xeróglifo. 

Uns meses antes, no xornal coruñés, comezara a publicar o seu encrucillado diario Darío Xohán Cabana. A casualidade quixo que, grazas a unhas mostras de pasatempos que eu enviara xusto nese tempo, Siro López, o ilustrador e humorista gráfico, me propuxese crear unha sección diaria de xeróglifos en galego.

Xeróglifos? Un diario? A verdade é que os xeróglifos nunca me entusiasmaran como pasatempo e pensei que facer só 30 para o primeiro mes ía ser misión imposible. Mais aquel rústico planeta Terra feito a man que encerraba a voz «NOTA» (Resposta: Enterrado / En Terra dó) acabou por se converter no primeiro dunha serie ininterrompida que axiña chegará aos nove mil.

Dos debuxos a man, letras adhesivas e textos escritos coa vella Olympia portátil, pasamos agora ao ordenador e ao quarkxpress. Con todo, a maxia destas «mensaxes cifradas» segue a ser a mesma. Unha maxia que intentarei trasladar en vindeiras entradas.

Aquí deixo, a xeito de xogo, dous xeróglifos máis daquel arredado mes de xullo do ano 88 do século pasado. Sodes quen de resolvelos?

Que estuda teu irmán?
     
Por que llo teño que agochar arriba?
Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...