O poder máxico dos palíndromos

Na antiga cidade de Nea Paphos, no suroeste de Chipre, foi descuberto no 2011 (e dado a coñecer neste ano) un amuleto de 1500 anos de antigüidade. Nunha das súas caras leva unha inscrición de 59 letras en forma de palíndromo. A mensaxe, en grego antigo, di: 

ΙΑΕW ΒΑΦΡΕΝΕΜ ΟΥΝΟΘΙΛΑΡΙ ΚΝΙΦΙΑΕΥΕ ΑΙΦΙΝΚΙΡΑΛ ΙΘΟΝΥΟΜΕ ΝΕΡΦΑΒW ΕΑΙ

Que se traduciría como ‘Iahweh é o portador do nome secreto, o león de Re seguro no seu santuario’. Do outro lado hai varias imaxes, incluíndo unha momia deitada nun barco, que probablemente representa o deus exipcio Osiris.

O descubrimento apoia a crenza de que en Chipre se practicaron crenzas politeístas (mestura de relixións cristiá e pagá) durante un longo período de tempo. Segundo esta idea, os amuletos e gravados palindrómicos eran creados para protexer do mal fado portadores e lugares. Era o que sucedía coa coñecida fórmula Sator e tamén se manifesta, por exemplo, co palíndromo que os gregos bizantinos adoitaban gravar a carón das pías bautismais: 

ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ

Algo así como ‘Lavado dos pecados, no só do rostro’.

O poder máxico aos palíndromos xa desde a antigüidade.

A enigmática fórmula Sator

A imaxe anterior corresponde ao que se dá en chamar fórmula Sator ou cadrado Sator. Inscricións con esta mesma grella de letras descubríronse en moi diversas localizacións: nun amuleto en forma de medallón de Asia Menor (datado no século V), no pavimento do adro pavimento da Igrexa dos cabaleiros en La Valetta (Malta), nas ruínas romanas de Cirencester (Inglaterra), nunha parede do Duomo de Siena (Italia), nun asentamento romano en Coímbra (Portugal) e en moitos outros lugares. Mesmo lin nalgures que tamén pode verse en Santiago de Compostela (onde?). Con todo, o gravado máis antigo (do que xa falamos nunha entrada anterior) atoupouno en 1925 o arqueólogo italiano Matteo della Corte nunha columna das ruínas de Pompeia, destruída pola erupción do Vesubio no ano 79 d. C.

As palabras que contén (SATOR, AREPO...) teñen lecturas múltiples, isto é, poden lerse na grella de esquerda a dereita, de dereita a esquerda, de arriba a abaixo e de abaixo a arriba. Ao mesmo tempo, de lermos as cinco voces no sentido normal de forma continua (SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS) descubrimos que se trata dun palíndromo perfecto.

Que mensaxe cifrada conteñen estes estraños encrucillados? Ben, a súa interpretación non é doada.

Hai quen di que só tres palabras deben ser tidas en conta, xa que AREPO é a inversión de OPERA, e ROTAS é a de SATOR. Daquela, temos SATOR OPERA TENET, que se traduciría máis ou menos como «O sementador (SATOR, que se asociaría a Deus) colle na súa man (TENET) a súa obra (OPERA ou creación)». 

Outros toman a frase completa e fan esta tradución aproximada: «Arepo, o sementador, mantén con destreza as rodas» (interpretando AREPO como un misterioso nome propio), ou ben «O sementador, no seu carro, dirixe con destreza as rodas» (entendendo AREPO como unha palabra de orixe celta, cun significado próximo ao de «carro»). 

Porén, a interpretación máis abraiante resulta de reordenar as letras, a xeito de anagrama, ata compoñer con elas unha cruz formada con dous Pater Noster (Noso Pai) e, como guinda do enigma, dúas grafías sobrantes: dous A e dous O (é dicir, o alfa e o omega de «Eu son o principio e a fin», Apocalipse 21:6).

Partindo da época en que se datan os gravados, dos lugares en que se localizaron, de que se trata dun texto latino e das súas interpretacións, cabe supoñer que o misterioso cadrado Sator era posiblemente un signo oculto de recoñecemento entre cristiáns, nunha época en que a súa relixión era aínda perseguida.

Rematemos cunha actividade. Quen se anima a crear novos cadrados máxicos compoñendo encrucillados perfectos de 3x3, 4x4 e 5x5? Aquí deixo uns exemplos. Ánimo!