Fermosa recitación de «Jabberwocky», o poema máis coñecido de Lewis Carroll(1832-1898), que aparece ao inicio de Alicia do outro lado do espello (1872). A protagonista, Alicia, atopa este poema nun libro, mais co texto invertido. Só pode lerse ao enfrontalo a un espello.
A peza conta a historia dun mozo enviado a matar unha temible criatura coñecida como Jabberwocky. Aquí podedes atopar a peza orixinal completa acompañada da súa versión en galego. A maior parte do texto contén unha linguaxe sen sentido, cunhas palabras froito da fusión de voces reais (frumious: fuming ‘fumegante’ e furious ‘furioso’) e con outras totalmente inventadas (brillig, tulgey...). Con todo, o curioso é que, como sucedía co gíglico de Cortazar, a súa liña narrativa é doada de seguir.
Hoxe o «Jabberwocky» é utilizado no ensino primario e secundario como ferramenta didáctica na aprendizaxe da lingua inglesa: o uso das contraccións, a morfoloxía verbal e nominal...
Un poema extraordinario de Carroll, ludolingüista impenitente, que nos permite ampliar a nosa escolma de idiomas de ficción.
No seu afán lúdico e creativo, a algúns escritores déuselles por inventar novos idiomas para as súas obras. E certamente as súas cabeciñas deron para moito: as linguas élficas de J. R. R. Tolkien para O hobbit (1937) e O señor dos aneis (1954); o nadsat, de Anthony Burgess para A laranxa mecánica (1962); a neolingua, de George Orwell para 1984 (1949); o cityspeak, de Philip K. Dick para Soñan os androides con ovellas eléctricas? (1968), que inspirou o filme Blade Runner; o klingon, do lingüista Marc Okrand, para a serie de televisión Star Trek (1966)...
Cada unha destas linguas de ficción pode dar para unha futura entrada no blog, mais nesta imos centrarnos no gíglico, un delicioso idioma creado por Julio Cortázar.
O que acabamos de escoitar é a voz do propio Cortázar lendo o capítulo 68 de Rayuela, obra mestra da literatura ludolingüística. Este relato, que describe un apaixonado encontro erótico, está escrito enteiramente en gíglico, unha lingua coa mesma sintaxe e morfoloxía ca o castelán, mais con importantes variacións nas palabras con significado léxico: substantivos (ofernulio, agopausa...), adxectivos (jadehollante, eterfurosa...) e verbos (tordular, entreplumar...). Con todo, o máis curioso é que o poder evocador do gíglico fai que o texto, no seu conxunto, sexa doadamente comprensible.
O mesmo sucede con estoutro vídeo no gíglico de Cortazar. Trátase dunha adaptación do relato «La inmiscusión terrupta» (que tamén recollemos despois), da obra Último round. Esta curtametraxe, rodada nos xardíns de San Carlos da Coruña, foi realizada como práctica académica de Comunicación Audiovisual (UDC) e conta coa locución da poeta Estíbaliz Espinosa.
La inmiscusión terrupta
Como no le melga nada que la contradigan, la señora Fifa se acerca a la Tota y ahí nomás le flamenca la cara de un rotundo mofo. Pero la Tota no es inane y de vuelta le arremulga tal acario en pleno tripolio que se lo ladea hasta el copo.
–¡Asquerosa! –brama la señora Fifa, tratando de sonsonarse el ayelmado tripolio que ademenos es de satén rosa. Revoleando una mazoca más bien prolapsa, contracarga a la crimea y consigue marivolarle un suño a la Tota que se desporrona en diagonía y por un momento horadra el raire con sus abroncojantes bocinomias. Por segunda vez se le arrumba un mofo sin merma a flamencarle las mecochas, pero nadie le ha desmunido el encuadre a la Tota sin tener que alanchufarse su contragofia, y así pasa que la señora Fifa contrae una plica de miercolamas a media resma y cuatro peticuras de ésas que no te dan tiempo al vocifugio, y en eso están arremulgándose de ida y de vuelta cuando se ve precivenir al doctor Feta que se inmoluye inclótumo entre las gladiofantas.
–¡Payahás, payahás! –crona el elegantiorum, sujetirando de las desmecrenzas empebufantes. No ha terminado de halar cuando ya le están manocrujiendo el fano, las colotas, el rijo enjuto y las nalcunias, mofo que arriba y suño al medio y dos miercolanas que para qué.
–¿Te das cuenta? –sinterruge la señora Fifa.
–¡El muy cornaputo! –vociflama la Tota.
Y ahí nomás se recompalmean y fraternulian como si no se hubieran estado polichantando más de cuatro cafotos en plena tetamancia; son así las tofifas y las fitotas, mejor es no terruptarlas porque te desmunen el persiglotio y se quedan tan plopas.
Que? Animádesvos a crear os vosos propios textos nesta lingua de ficción? Aquí e aquí podedes atopar algúns exemplos de creacións en «galegíglico» para vos inspirar.
Unha fermosa declaración de amor polos palíndromos esta de Gonzalo Navaza no capítulo 311 de «Ben falado». O libro do que falan, A torre da derrotA, xa ocupou merecidamente a súa propia entrada hai uns meses. Con todo, o magnetismo lúdico dos palíndromos fai que a cada pouco volvan a este recanto da arañeira.
Para quen descoñeza de que vai isto, cómpre recordar que palíndromo (do griego palin ‘outra vez, de novo’ e dromos ‘carreira’) é un enunciado (palabra, frase ou texto) perfectamente simétrico nas súas letras, é dicir, que se le igual de dereita a esquerda e de esquerda a dereita. Disque o primeiro palíndromo foi pronunciado, aló no Edén, polo primeiro home e en inglés: Madam, I’m Adam. E acabo de caer na conta de que tamén puido dicir en latín: Ave, Eva!
Bricadeiras á parte, os palíndromos aparecen en todos os tempos coas funcións máis variadas: misteriosos contrasinais latinos, como a fórmula Sator; enredos matemáticos, como o Was it a cat I saw?de Martin Gardner; hiperbreves creacións de autores literarios como Atale, demoníaco Cain, o me delata!, de Julio Cortázar, ou Esope reste ici et se repose (Esopo xace aquí e descansa), de Augusto Monterroso; ou pasatempos de xornal, como as «palindromanzas» que ofrece a diario Severo Revés na edición en papel de La Voz de Galicia.
Para rematar, como mostra do gusto polos palíndromos en todas as latitudes aquí deixo uns exemplos en diferentes linguas:
Galego O lobo ama o bolo. A semana ía na mesa.
Portugués Socorram-me, subi no ônibus em Marrocos. Seco de raiva, coloco no colo caviar e doces.
Castelán Amo la pacífica paloma. Dábale arroz a la zorra el abad.
Francés Zeus a été à Suez. (Zeus estaba en Suez) À l'autel elle alla, elle le tua là. (Ao altar ela foi, ela alí o matou)
Italiano Ogni mare è ramingo. (Cada mar é vagabundo) E poi Martina lavava l'anitra miope. (E entón Martina lavou o pato miope)
Inglés Rats live on no evil star. (As ratas viven nunha estrela non mala) Not a hero wore hat on. (Non é un heroe quen levaba sombreiro)
Un home sobe ao mediodía a un autobús da liña S e ve un rapaz, de pescozo alto e con chapeu, que se pon a protestar porque alguén o rempuxou. Dúas horas máis tarde, o mesmo home que entrara no autobús reencontra o mozo pescozudo recibindo consellos dun amigo sobre o seu vestiario.
Raymond Queneau (1903-1976) aproveita esta anécdota trivial para exercitar o seu virtuosismo literario e relátaa de 99 formas distintas enExercicios de estilo (1947). Unha chea de variacións baseadas en cambios no punto de vista, no nivel de lingua, na forma textual, no tempo verbal, na percepción sensorial...; e tamén en diferentes recursos literarios e brincadeiras coas palabras (lipogramas, anagramas, onomatopeas, metáforas...). Obra de referencia que ben merece ser a primeira dunha «bibliografía ludolingüística básica».
Velaquí o fragmento inicial dalgunhas desas ocorrentes versións, traducidas ao galego por Henrique Harguindey e Xosé Manuel Pazos:
Vulgar: Pasabun cacho das doce cando dei subido no ese. Subo entón, pago o meu billete como ten que ser. E non vou e reparo nun ghichiño cun pescozo grandísimo (nin que fora un telescopio!) [...]
Exclamacións: Oíches! Ás doce! Hai que coller o autobús! Que de xente! Que de xente! Moi apretados imos! Gracioso, o rapaz! Que cachola! E que pescozo! [...]
Onomatopeas: Enriba da plataforma, pla, pla, pla, dun autobús, pof, pof, pof, da liña S (sempre sementada de serpes asubiantes), viña sendo mediodía, din dan don, din dan don, un ridículo efebo, porrot, porrot [...]
Gastronónimo: Despois dunha espera gratinada, baixo un sol que asaba, acabei por subir a un autobús pistacho no que rebulían os clientes como areixas nun queixo pasado de máis. No medio destes carneiros reparei nun espeto moi alto, cun pescozo coma un día sen pan [...]
Anos máis tarde da publicación desta obra, Raymond Queneau acabaría por formar, xunto con outros escritores como Julio Cortázar, Italo Calvino ou Georges Perec, o grupo Oulipo (acrónimo de «Ouvroir de littérature potentielle», que se traduce como «Obradoiro de literatura potencial»). Para estes autores, a literatura potencial é aquela dedicada deseñar novas formas de creación a través da aplicación consciente e razoada dalgún tipo restrición (fonética, semántica, combinatoria...).
Na rede podemos atopar unha proposta de actividade a imitación destes Exercicios de estilo de Raymond Queneau. Animádesvos a poñer a proba as vosas habilidades lingüísticas na creación doutras versións da mesma historia? Adiante, poñede o voso enxeño en marcha!
Solucións á análise dos chistes do Carrabouxo (8-3-2012): Calembur (o día das letras - odiadas letras) / Polisemia (banco ‘de gardar cartos’ - ‘de sentar’ / caixa ‘recipiente de madeira, cartón...’ - ‘de aforros’) / Paronimia (polígono - polígamo) / Homonimia (sede ‘necesidade de beber’ - sede ‘lugar’).
A peza conta a historia dun mozo enviado a matar unha temible criatura coñecida como Jabberwocky. Aquí podedes atopar a peza orixinal completa acompañada da súa versión en galego. A maior parte do texto contén unha linguaxe sen sentido, cunhas palabras froito da fusión de voces reais (frumious: fuming ‘fumegante’ e furious ‘furioso’) e con outras totalmente inventadas (brillig, tulgey...). Con todo, o curioso é que, como sucedía co gíglico de Cortazar, a súa liña narrativa é doada de seguir.
