As dúas portas do castelo

Hoxe, un deses enigmas lóxicos de «cabaleiros» (knights) que din sempre a verdade e de «escudeiros» (knaves) que sempre menten, popularizados polo matemático Raymond Smullyan no seu marabilloso Como se chama este libro? (1978). Precisamente estes días fixo un ano do pasamento do xenial filósofo, matemático e divulgador estadounidense.

Na ficción cinematográfica, podemos atopar un bo exemplo deses enredos de verdades e mentiras en Dentro do labirinto (1986), filme dirixido por Jim Henson.

As dúas portas do castelo

Sarah, a moza protagonista, dispón só de 13 horas para evitar que o seu irmán Toby se converta nun trasgo. Para iso debe atravesar o labirinto de Jareth, o rei dos Goblins, e chegar ata o seu castelo. 

Despois de percorrer con éxito todo o labirinto, descobre que para acceder ao castelo hai dúas portas custodiadas por cadanseu garda (un vermello e outro azul). Estes explícanlle que unha das portas conduce ao seu destino e a outra a unha morte segura. O problema é que se se lles pregunta cal é a porta boa, un sempre dirá a verdade e o outro sempre mentirá. E unicamente é posible formular unha pregunta.

Como saber daquela cal é a porta correcta?

Solución ao enigma «O enigma de Zadig» (4-12-2017):

Zadig dixo que era o tempo. «Nada é mais longo pois é a medida da eternidade; nada é mais breve, xa que nunca alcanza para dar fin aos nosos proxectos; nada é máis lento para quen espera; nada é máis rápido para quen goza da vida; estendese, en grandeza, ata o infinito; dividese, ata o infinito, en pequenez; todos os homes o descoidan e todos lamentan a súa perda; nada se fai sen el, fai esquecer todo o que é indigno da posteridade, e inmortaliza as grandes cousas». Os presentes coincidiron en que Zadig tiña razón.

Le, xoga e aprende con Mixiricas

   

O trasno Mixiricas (1994), de Efrén Vázquez, é un deses libros curiosos e orixinais que tanto pracer xeran a amantes da ludolingüística e dos xogos de enxeño. Mixiricas, o trasno protagonista, vai percorrendo as sete capitais do antigo Reino de Galicia, nunha viaxe chea de peripecias e aventuras. Para isto, axúdase da súa caixiña máxica dos saberes, chamada Artesa.

Coa curiosidade dun neno que todo o quere saber, decidiuse a pescuda-lo máis inmediato. ¿Onde era que se atopaba? Non tería máis que preguntalo, pero a aquela hora íalle ser un pouco difícil, por non dicir dificilísimo, dar con alguén naquel lugar tan arredado. ¡Sorte que trouxen comigo unha desas «caixiña dos saberes», que os vellos trasnos nos recomendan levar ós novos cando saímos de viaxe!, pensou.
Tratábase, xa que logo, dunha caixiña enfeitizada que contiña información do lugar no que se atopase en cada intre. E como era máxica, había que entendela e coñece-las claves para que funcionase ben, pois cada unha era un exemplar único.

A caixiña conta con catro pechaduras con cadansúa chave, de distintas cores (vermella, amarela, verde e azul). O caso é que, cando Mixiricas emparella correctamente chaves e pechaduras, obtén valiosa información sobre a historia e xeografía do lugar en que se atopa, mais, se erra con chaves e pechaduras, a caixa propón un problema que cómpre resolver. 

Así, nesta especie de «road book», van sucedéndose sopas de letras, mensaxes encriptadas, xeróglifos e outros enredos de enigmísticos. A lectura convértese, daquela, nun entretido xogo co que acompañamos o trasno, de forma activa, por toda a xeografía galega, aprendendo máis sobre a nosa terra.

Destinado, en principio, a un lector ou lectora adolescente, O trasno Mixiricas é un libro descatalogado, mais non difícil de localizar en librarías ou por Internet. 

Temos a sorte, ademais, de atopar boa parte dos seus contidos e xogos en Trompiletras galegas, a web persoal que Efrén Vazquez, docente de profesión, mantén desde o 2002. Un espazo dedicado ás Letras Gallegas, ás novas tecnoloxías, á educación e a recursos sobre lingua (mesmo un xerador de pangramas!).

En fin, desta volta sumamos un trasno á nosa «bibliografía ludolingüística básica», que xa vai collendo collendo corpo. 

Abraiantes homes e mulleres de letras

A revista brasileira Serrote, especializada en artes visuais e literatura, publicou hai uns anos un número especial que incluía unha serie de retratos de escritores usando só as letras dos seus nomes: Carlos Dumond de Andrade, Joseph Conrad, James Joyce, Edgard Alan Poe, George Bernard Shaw, J. M. Coetzee, Oscar Wilde, Shalman Rushdie e Virginia Wolf. 

Ao dar casualmente con estes pinacogramas, unha das miñas debilidades, comecei a pescuda. Ao parecer eran obra dun tal Roberto de Vicq, deseñador gráfico nado en Rio de Janeiro, aínda que instalado desde moi novo en Nova York. 

Resultan admirables estes retratos pola súa beleza, pola súa expresividade e pola fidelidade cos rostros dos protagonistas. E cada imaxe coa súa propia tipografía! 

Como podemos comprobar na web persoal de Roberto de Vicq, o proxecto dos retratos con letras xa xurdira nunha obra previa, Men of letters... (2007). Unha verdadeira marabilla con outras pezas abraiantes, como os retratos de Franz Kafka ou de Mark Twain.

Recomendación final, paseardes devagar polo recuncho na arañeira deste deseñador para gozar de todos os seus outros proxectos: ilustración, logos, carteis...

Os beixos da lingua que xoga

   

A poesía como xogo verbal: isto é o que nos ofrece Paco Barreiro en Beixos de lingua (2017), poemario publicado o pasado maio. De brincadeira en brincadeira Barreiro, profesional do teatro, da dobraxe e da música, ofrécenos todo un concerto de poética ludolingüística. 

Pezas que explotan na forza do calembur:

Co que doeu
fastidiado quedo eu.

Da paronimia:

No silabario
aprendín a usar a lingua.
No salivario
aprendín a gozar dela.

Da homonimia:

As palabras
son
son.
Os silencios
son
son
sen
son.

Dos caligramas:

Collín
             un
                  inte
                      rro
                       gan
                         te
                       e sen
                      du
                 bi
            dar
        fun
     se
    gar
    a
    ver
    ba.

Dos palíndromos:

Eva ve e di:
cede; ama, Adán.
A mazá,
pan na man,
só acode.
O demo é presa da serpe.
O medo é do caos.
Na man
(na paz)
ama.
Nada ama, e decide.
Eva ve!

E mesmo algunha peza aconsonántica algo familiar:

Ei!
Oe,
E aí oía eu:
Ía eu a Oia e a aia ía ao Eo
ou...
ía eu ao Eo e a aia ía a Oia?
Ía eu e a aia ao Eo e a Oia...
ou a Oia e ao Eo...
Aaiiiiiiiiiiii!

Xogos que espremen as posibilidades sonoras e visuais do idioma e que nos lembran o espírito lúdico de Libra ou d’A torre da derrota de Gonzalo Navaza ou o de Palabras brancas de Elvira Ribeiro. Un novo título imprescindible para a nosa «bibliografía ludolingüística básica». 

O palindromista Juan Filloy

Juan Filloy é, sen dúbida, unha figura literaria fascinante, como acabamos de ver. Polifacético no profesional (caricaturista, árbitro de boxeo, crítico de cine, avogado, xuíz...) e tamén no literario (poeta, novelista, ensaísta...). E sempre cunha firme vontade ludolingüística, como podemos comprobar, por exemplo, co curioso costume de titular cada obra súa empregando exactamente sete letras: Periplo (1931), ¡Estafen! (1932), Balumba (1933), Op Oloop (1934), Caterva (1937), Finesse (1939), Ignitus (1971), Yo, yo y yo (1971), La potra (1973), Tal cual (1980), Sonetos (1996)...

Froito do seu espírito lúdico xurdiu tamén unha singular forma poética: os megasonetos. Isto é, catorce series de catorce sonetos, dos que publicou 896!

Con todo, a faceta que máis me atrae son os seus palíndromos. Filloy é, con certeza, o mellor e máis prolífico creador arxentino de frases de ida e volta. Chegou a compoñer máis de 8000, algunhas xa moi difundidas:

Acaso hubo búhos acá.
Amigo, no gima.
Amo la pacífica paloma.
Ana lleva al oso la avellana.
Anita, la gorda lagartona, no traga la droga latina.
Así mal oirá Sor Rosario la misa.
Atale, demoníaco Caín, o me delata.
Echele leche.
La ruta nos aportó otro paso natural.
Nos ideó Edison.
¡Ojo! corre poco perro cojo.
Se es o no se es.
Sólo diseca la fe de falaces ídolos.

En «Tratado de palindromía», primeira parte da súa obra Karcino (1988), Filloy repasa a historia do palindromismo e desenvolve a súa teoría palindrómica. Sobre estes enunciados reversibles, á vez creados e descubertos, afirma:

«A súa falta de obrigatoriedade e a súa carencia de beneficios ennobrecen o seu baleiro de alegría incoercible. É unha poesía que se comprace no propio esforzo creador e na satisfacción do éxito logrado. Descubrir é unha das funcións máis dignas do entendemento humano». 

Se cadra, o que menos transcendeu deste mago das palabras é a súa ascendencia galega. Juan Filloy, nado en Córdoba (República Arxentina) en 1894, era fillo de Benito Filloy, un inmigrante galego procedente da parroquia de Cortegada, no concello de Silleda. Máis dunha vez tivo que aclarar Juan a pronuncia correcta do seu apelido, típico da comarca do Deza: «pronúnciase Fiyoy, non Filoy, porque é galego e non irlandés». Paga a pena ler o artigo «Tía Jesusa» onde relata como viviu a viaxe á terra natal dos seus ancestros.

En definitiva, este fillo da emigración galega, admirado por Julio Cortazar ou Jorge Luís Borges, é unha figura senlleira das letras arxentinas. Por certo, falecido no 2000, aos 106 anos de idade, mentres botaba unha sesta! Chapeau!

Estraña desaparición en Abecedaria

Cando alguén desaparece de forma misteriosa, nada mellor que recorrer á axuda dun profesional. En Abecedaria, a letra «q» esfumouse, ninguén sabe do seu paradoiro. 

Un par de horas despois de ke o Ka aceptara substituír o Ke, o director decide chamar ao comisario para obter novas frescas sobre o caso da desaparición.
—Non insistas, non che podo avanzar nada. Segredo de sumario, xa sabes o ke kero dicir —contesta o policía.
A resposta é unha evasiva, En realidade, a investigación está en punto morto. Pero isto non llo pode dicir ao director porke se expón ao seguinte titular:

A POLICÍA NON SABE NADA SOBRE A DESAPARICIÓN DO «KE»

Ao pouco, desapareceu a letra «c». Como é posible? Correrán máis letras a mesma sorte? Para resolver tan intrigante misterio, ninguén mellor que o experimentado detective Peirot. 

Así se desenvolve a liña argumental de Desaparizión (2011), asinada por Pereledi, acrónimo de Pere Tobaruela e Ledicia Costas. Este relato, creado a dúas mans, é unha homenaxe constante ás novelas de detectives e, sobre todo, a Georges Perec e a súa obra La disparition (1969): desde o título, ao nome do protagonista Peirot (Perec + Poirot), pasando tamén pola trama lipogramática. 

En fin, unha novela chea de imaxinación, misterio e humor, ideal para a rapazada e para devotos da ludolingüística en xeral. Unha peza que non podía faltar na nosa BLB.

Un acróstico de Mero para Lorca

    

Hoxe vén a Xogosdelingua un bo amigo: Baldomero Iglesias Dobarrio, máis coñecido como Mero.

Mestre xubilado, Mero é músico e poeta por vocación. Participou na fundación en 1972 de Fuxan os Ventos. Desde 1984, xunto co seu compañeiro Xosé Luís Rivas Cruz (Mini), pasou a formar o grupo A Quenlla, que segue activo na actualidade. Ademais, como vimos hai pouco, a el lle debemos algunhas das máis fermosas versións musicadas de poemas das nosas letras: «O carro», «Penélope», «Alén do teu recordo»... 

Mais agora centrarémonos na súa faceta poética. Como el mesmo ten declarado:

Para min a poesía é unha terapia necesaria para facer reconto dos días, dos soños, da vida. A palabra, así disposta, pode ser o elemento de amparo e de cohesión social precisa para sermos, en conxunto, para ser quen somos pegados á terra e sabéndonos da mesma orixe, para relacionarnos entre nós e co mundo, para sentir e emocionarnos, mesmo para chorar as bágoas e rir tantas cousas fermosas.

Mero escribiu, polo de agora, catro libros de poesía: Na lonxitude do tempo (2005), Recendos de luz e sombra (2006), No papel que mudo escoita (2011) e Doce ducias (2016).

Nas últimas semanas lin, devagar, as 350 páxinas de No papel que mudo escoita. Unha lectura que permitiu gozar dunha poesía feita co corazón e chea de verdade. Versos que nos falan do recendo da infancia, do cerne da familia e da lingua, do amor e do desexo, da patria sometida, do futuro soñado e de moitas outras cousas.

De entre os seus poemas, un chamou especialmente a miña atención: «Canto doe a dor, canta dor, cantador», dedicado a Federico García Lorca, o poeta granadino e universal fusilado o 18 de agosto de 1936. Unha homenaxe a este autor que tanto agarimo e repecto amosou pola nosa lingua e pola nosa cultura. No seu título, Mero xoga coas palabras expresando, a través do calembur, a idea da inmensa dor polo asasinato dun «cantador» como Lorca. Logo, desenvolve o corpo do poema artellado a partir de dous acrósticos paralelos, un co nome completo de Lorca e outro co enunciado inicial do título: «Canto doe a dor».  

CANTO DOE A DOR, CANTA DOR, CANTADOR

Foi en Viznar, en Granada,
Escuras salvas de morte
Descargaron dende as sombras
En agosto, un dezanove,
Rebentando os anhelados
Inmensos soños dos homes.
Crimes cubertos de tebras
O tempo sempre os descobre!

Coidaban matar a alba disparando cara ao sol.
Aínda por veces se escoitan e como ecos resoan, 
Non acalaron os tiros tanta dor no corazón.

Gardou o pobo lembranzas
Aforrando na memoria,
Recuperando a razón
Contra os que usaron a forza.
Ímpetos de liberdade
Agardan contar a historia.

Ten que saberse a verdade condenando a insurrección, 
Orgullosos dun exame que repoña a dignidade, 
Debendo dar conclusión a tanto tempo de aldraxe:
O silencio ecoa as balas das feridas e a traizón.

Liberdade aínda coutada
O pasado non o atende.
Roubárannos toda a alba!
Co exemplo daquela xente
A luz prende na esperanza!

E a culpa daquela infamia non prescribe coa omisión
Angustiaría os desexos dun futuro de ilusión. 
Dicían matar a alba disparando cara ao sol 
Ou berrando “viva a morte”, verdugos da erudición.
Reciben bágoas os ollos, …malia quen nolos matou!

De novo, a ludolingüística como eficaz caxato para poesía máis comprometida. Temos, así, un título máis para a nosa «bibliografía ludolingüística básica».

«Il Pleut», de Apollinaire

Este vídeo é xa do ano 2008, mais dei con el hai pouco. Trátase dunha fermosa recreación en tipografía animada do caligrama «Il Pleut», de Guillaume Apollinaire, realizada polo laboratorio de deseño do Politécnico de Milán. Imaxino que, de Apollinaire ter nacido nos nosos días, sería deseñador gráfico e as súas pezas, con seguridade, videopoemas coma este, coa tipografía a moverse á vontade. 

A comezos do século pasado, en plena efervescencia do cubismo pictórico, algúns poetas decidiron cuestionar tamén as regras da súa arte verbal e facer da disposición gráfica dos textos elemento fundamental dos poemas. Debuxar con versos, como lle chamamos aquí, aproximando a poesía á pintura, facendo que o texto se transforme tamén en imaxe, ata obter un todo perfecto. Deste xeito naceu, hai xustiño 99 anos Calligrammes, a obra mestra que contén «Il Pleut».

Arriba tedes o poema orixinal e deseguido, por se non vos resulta doado de ler, o texto convencional en francés coa súa tradución ao galego.

Il pleut des voix de femmes comme si elles étaient mortes même dans le souvenir / c’est vous aussi qu’il pleut, merveilleuses rencontres de ma vie. ô gouttelettes! / et ces nuages cabrés se prennent à hennir tout un univers de villes auriculaires / écoute s’il pleut tandis que le regret et le dédain pleurent une ancienne musique / écoute tomber les liens qui te retiennent en haut et en bas

«Choven voces de mulleres coma se estivesen mortas mesmo na lembranza / chovedes tamén vós, marabillosos encontros da miña vida, ¡oh, pinguiñas! / e esas nubes empinadas póñense a rinchar todo un universo de cidades auriculares / escoita se chove mentres que a mágoa e o desdén choran unha antiga música / escoita caeren os lazos que te reteñen enriba e embaixo»

Por certo, unha curiosidade final: descubrín casualmente estes versos no poema «L‘arbre» do mesmo poemario Calligrammes de Apollinaire.

La plus grande tristesse
C’est quand tu reçus une carte postale de La Corogne

Algo así como:

«E a maior das tristuras
Sentes cando recibes unha postal da Coruña»

Se queredes coñecer a curiosa historia desa postal que lle foi enviada a Apollinaire desde A Coruña, lede este magnífico artigo de Xoán Abeleira en La opinión. 

O papapío de Carlos Casares

A galiña azul (1969) foi un dos títulos pioneiros na literatura galega para os máis pequenos. Con el, aló por 1968, Carlos Casares resultou gañador do I Concurso de Contos Infantís organizado pola Asociación O Facho da Coruña.

Unha obra presentada en forma de carta a unha nena, Ana, e dividida en cinco relatos: «Querida Ana», «O peixe da fonte do xardín», «A bomba da felicidade», «A galiña azul», «A formiga esquiadora» e «O final da historia da galiña azul». Narracións que constitúen un canto da fantasía e unha defensa da liberdade e da diversidade.

Con todo, hoxe, A galiña azul vén a Xogosdelingua por conter unha das poucas linguas de ficción das nosas letras: o papapío, un idioma inventado por Leoncio, un tolo con manía de electricista, co que é posible falar con paxaros e formigas.

A bomba da felicidade inventouna o Leoncio unha noite que durmíu nun portal pasando moito frío. Para botala teráse que subir nun paxaro e voar un quilómetro ceo arriba. Cando suba ben alto, tenlle que decir o paxaro en idioma «papapío»: «Paspallis pío pío pían», que quere decir: «Prepárate que imos botar a bomba». Entón o paxaro respóndelle «Raspapín pau», que quere decir: «Estou preparado».
Cando diga esto, o Leoncio abre a mau dereita e deixa caer a bomba que é moi pequeniña. No pobo onde estoura, aparecen de repente vinte bandas de música tocando alboradas, pasodobles, muiñeiras e demáis. Chove roscós, rosquillas, e globos de cores. E por se fora pouco, o ceo ponse todo azul e o sol non queima. E a xente sinte unha grande felicidade.

Carlos Casares, A galiña azul.

Neste ano, con Carlos Casares como protagonista do Día das Letras Galegas, aquí queda esta pequena homenaxe. Para divulgar a súa figura e a súa obra, diversas propostas didácticas xa están en marcha. En Primavera das Letras, espazo promovido pola RAG, ou nesta sección da Fundación Carlos Casares podes atopar moitas delas.

De entre todas, como peche, seleccionei esta adaptación musical d’A galiña azul, con coreografía de vasos. Unha actividade do alumnado do IES Carlos Casares de Vigo a partir da coñecida melodía irlandesa de «The Cup Game». Gran traballo!

O enxeño en épocas de escaseza

Grazas a Espejo lúdico descubrín a figura de Mariano Mataix Lorda, autor dunha extensa e brillante obra que recompila problemas clásicos de enxeño, anécdotas, biografías e outras curiosidades do mundo matemático: Fácil, menos fácil, difícil (1985), Problemas para no dormir (1987), El discreto encanto de las matemáticas (1988), Cajón de sastre matemático (1993)...

Para coñecerdes máis sobre este divulgador da matemática recreativa non perdades a ampla entrada que lle dedicaron no devandito blog.  

Entre toda esa información atopei un breve enigma, protagonizado polo escritor coruñés Wenceslao Fernández Flórez, que me cativou. A pesar da súa sinxeleza, combina algo de cálculo matemático, algo de razoamento lóxico e tamén un chisco de pensamento lateral. Fantástico!

Aquí volo deixo. Limiteime a traducilo.

O enxeño en épocas de escaseza 

Un dos nosos máis famosos humoristas, Wenceslao Fernández Flórez, resolveu, en tempos de falta de tabaco, como ocorreu durante a Guerra Civil española, o xeito de fumar tres cigarros dispoñendo tan só de 6 cabichas, no entendemento de que son necesarias 3 cabichas para facer un cigarro.

Como?

Mariano Mataix Lorda, Cajón de sastre matemático (1993)  

Solución ao enigma «O problema de Antía» (5-11-2016): 
Pois, como xa comentou algún amigo de Xogosdelingua, é posible en números romanos, xa que engadindo I (1) en medio de XX (20) obtemos XIX (19). 

«The dancing letters»

Se cadra John Lennon, Albert Einstein, Leonardo de Vinci, Pablo Picasso ou Steve Jobs eran malos soletreando, mais todos eles compensaron iso cunha gran capacidade para ser creativos e para pensar de maneira diferente. Todos eran, ou crese que eran, disléxicos!

En verdade, a dislexia non é a incapacidade de ler. A mente disléxica funciona de xeito diferente e debe aprender tamén dunha forma distinta. A súa aprendizaxe resulta máis eficaz se é multisensorial.

Esta idea foi o xerme do libro The dancing letters, que basea a súa metodoloxía nos «pop-ups» ou ventás emerxentes. Grazas a ela, os nenos disléxicos interactúan co libro nunha experiencia visual e táctil, de xeito que poden lembrar mellor as diferenzas entre unhas grafías e outras: a distinción entre «b» e «d», entre «n» e «u»... Un grande recurso lúdico e manipulativo deseñado en Bombai (na India) pola xente de Maharashtra Dyslexia Association. A obra foi repartida de balde a nenos disléxicos, a pais e tamén a profesores da súa comunidade. 

De novo, unha proveitosa forma de empregar o divertimento e o xogo para mellorar as aprendizaxes!

Brincadeiras onomásticas

Nomear é unha forma de intervir sobre a realidade. Unha das intervencións lexítimas de calquera pai ou nai é poñerlle nome á súa descendencia. Claro que sempre hai obstáculos, como os que tiveron que padecer os pais de Lela ou de Pepe. Vese que ás veces o celo dalgúns funcionarios vai máis aló do que determina o Artigo 51 da Lei de Rexistro Civil no seu apartado segundo: «non poderán impoñerse nomes contrarios a dignidade da persoa».

No seu día, os caralláns de Tempos Galegos souberon tirarlle proveito á polémica. Visitade esta ligazón e escachade co riso.

Supoño que todo é cousa de equilibrio. Pois rarezas tamén hai abondas no santoral consagrado pola tradición (Exuperancio, Caralampio, Escolástica...).

Claro que a cousa aínda se complica máis cando entra xogo a combinación de nome e apelidos: desde os Luz Cuesta Mogollón ou Grato Amor Jurado, rexistrados nun períodico de tiraxe estatal; ata a lenda urbana dun tal Óscar Allos Fortes, máis de noso.

E penso eu... Que dirían os funcionarios do Rexistro ante o caso do nome de pía Felices? Así se chama un tal Pascuas García, o protagonista do relato «Pascuas de Lurres», inserido en Xente de aquí e de acola (1971), de Álvaro Cunqueiro.

Non se non sabe si a broma foi do pai, o señor Arximiro, ou do padriño, don Pedro Pardo —que asegún il viña en liña direita do Mariscal, seu homónimo, degolado na praza de Mondoñedo—. Ao neno puxéronlle de nome Felices, e como se apelidaba Pascuas García, quedou en Felices Pascuas Garcí­a.
—Onde máis me amolaron foi no servicio. Un sarxento murciano, Jesualdo Fábregas, mandouno, aló por un vinte de decembro, a visitar a todos os outros sarxentos do reximento, e tamén ao cabo cornetas, que era un tipo pequeno e picado das vexigas.
—Llegas y dices tu nombre.
Pascuas de Lurres apresentábase e decí­a:
—¡Felices Pascuas!
—Muchas gracias —contestábanlle.
—Mandoume de postal por todo Gerona! E chovendo!
Pascuas de Lurres andivo toda a vida amolado coa broma de Felices Pascuas. [...]

Álvaro Cunqueiro, «Pascuas de Lurres», Xente de aquí e acolá (1971)

E non me estraña: o pobre Felices condenado a cargar ata a sepultura (nunca mellor dito) coa brincadeira onomástica argallada polo seu pai ou polo seu padriño. Quen sabe se daquela a lei permitía cambiar de nome coa maioría de idade?!

A imaxinación e o humor do mestre Cunqueiro reflíctese en todo o seu esplendor neste pequeno conto pertencente a Xente de aquí e de acola. Colección de retratos da paisanaxe máis enxebre do país deliciosamente narrados e que, na miña opinión, constitúen, xunto con Escola de menciñeiros (1960) e Os outros feirantes (1979), a mellor triloxía das nosas letras. 

Só por iso, aquí queda outro título máis para a nosa «bibliografía ludolingüística básica».

Versos que enredan coa lingua

Gonzalo Navaza volve á nosa «bibliografía ludolingüística básica». Despois de Elucidario e d’A torre da derrota, hoxe, con todos vós, Libra (2000), obra coa que Navaza gañou o premio Premio Martín Codax e o Premio da Crítica Española. Trinta e seis poemas de carácter heteroxéneo no temático e no formal entre os que podemos atopar pequenas alfaias ludolingüísticas. Só tres exemplos: 

En «Vocálicas», atopamos un coidado xogo fónico consistente en versos monovocálicos, de tamaño decrecente, que se suceden seguindo a orde estrita «a - e - i - o - u».

Vocálicas

Cada palabra ar-

de, breve

iris

no

sur.

A palabra amaga

sempre

finxin-

do

luz.

En «Anagramática (trocas de Rosalía)», Navaza demostra a súa destreza elaborando un fermoso poema dedicado a Rosalía de Castro cuxos versos son anagramas do nome da nosa escritora máis universal.

Anagramática 
(trocas de Rosalía)
Claro Sar, doíaste.
Calor da rosa es ti,
correa das loitas,
crótalo das eiras.
Toda cal roseiras
traes ar do social.
Arda así certo sol.
Solta Corsaria,
claror de ti a soas.
Trae ríos calados
ó acerto das liras.

E, por último, «De obrigada melodía (solfa do fado)», uns dos meus preferidos pois nel o autor enreda a construír os seus enunciados combinando os nomes das notas musicais, como se adoita facer tamén nos xeróglifos.

De obrigada melodía
(solfa do fado)
A neve na noite cae
e fala do sol durmido.
Folerpa a folerpa mido
o azul do seu dondo don.
Fala do sol sumido
sobre o lar desolado
en que resido
coma se fose a idade
a caer.
Eu mido,
só no sollado,
a lena cadencia mol
desa neve, la do sol.
La con que mido o latexo
do meu tempo esfarelado.
O ton do alén, o son calado
da música que vén
do lado do fado.

Como vemos, poemas de miolo lúdico que non son simple artificio baleiro. Explícao ben aquí, Luciano Rodríguez:

As segundas intencións, os xogos de palabras, a procura de significados ocultos son aspectos que o autor de Libra manexa con habelencia. Mais isto en ningún momento debe facernos pensar que considera a creación literaria como un xogo ou un pasatempo. Todos estes recursos, así como outros artificios do verso ou da prosa, teñen en Gonzalo Navaza un dos máis hábiles executores na literatura galega actual, pero sempre están en función dos contidos e non como simples recursos que só manifestarían destreza e habilidade. 

E en Libra aínda hai máis. Anímase alguén a crear novos poemas seguindo estes tres modelos?

As «locurrencias» do «Equivocablo»

Convosco o madrileño Daniel Montero Galán, unha das mentes ludolingüistas máis retortas e brillantes que coñezo. Desbordante na imaxinación e no sentido do humor. Con este vídeo promocionaba o seu Equivocablo (Tropiezones silábicos) (2013), un libro imprescindible para calquera amante dos xogos de palabras. 

Así o describe o autor:

Este bocavolario está cargado de locurrencias que atentan contra la RAE y hacen temblar hasta a los mejores logopedas. Repleto de contra-dicciones dispares y disparatadas, dispara palabrejas, ya sean de estrújulas, llamas o amudas, pues las sílabas son descolocadas a su antojo para formar nuevas definiciones. Alucinarás en colores, bueno, realmente solo en tres, con este maravilloso método para aprender a deshablar en siete días cualquier lengua.

Daniel Montero é un verdadeiro malabarista do calembur, da polisemia, da epéntese... Recursos cos que estarrica, retorce, divide, encolle e revira os vocábulos igual que un prestidixitador manexa ao seu antollo un xogo de naipes. Outro ludolingüista (lembra este ou estoutro) que, desde o castelán, demostra unha abraiante habilidade coas palabras... e co lapis! A gozar! 

Ludolingüística en «quadrinhos»

Antonio Eder, ilustrador e humorista gráfico brasileiro, é autor d’O breve verbo, un dos meus blogs ludolingüísticos de cabeceira. Mágoa que nos últimos anos non estea moi activo.

Entre as xoias que se poden atopar nel están as tiras gráficas que encabezan a entrada, deseñadas polo propio Eder. Lipogramas, palíndromos, esopías e outros xogos de palabras explicados de forma visual, amena e sinxela.  Nas súas palabras:

Há um tempo atrás desenhei mais de 90 páginas de HQ sobre jogos verbais. Não saiu por editora alguma, ta lá na gaveta. Formatei o projeto e começo de um formato mais «light». [...] O BREVE VERBO em tiras tem a pretenção de ser aquilo que é: um punhado de curiosidades sobre a PALAVRA, essa unidade mágica que possibilita infinitas interpretações. 

O certo é que esas 90 páxinas de «Historias en Quadrinhos» que non daban atopado editora, por sorte, acabaron vendo a luz en papel: O breve verbo (2012). Unha pequena marabilla bibliográfica que combina dúas das miñas paixóns: os xogos verbais e o humor gráfico. Quen tivera a arte de Antonio Eder!

Os fíos da vida

No outono do 2005, Agustín Fernández Paz andaba a últimar o seu libro O Raio Veloz (2006). Nesta obra teñen unha presenza especial os xogos de enxeño e de palabras. No capítulo 2, por exemplo, aparecen unhas adiviñas populares tiradas do clásico ¿Qué cousa é cousa...? Libro das adiviñas (1985), de Paco Martín. No capítulo final, Adrián, o protagonista, recibe unhas misteriosas mensaxes anónimas en forma de xeróglifo. Unha tarde, Agustín telefonoume: precisaba da miña colaboración para deseñar esas crípticas mensaxes. Para min foi unha honra e un pracer. Sen desvelar o enredo que encerra, aquí deixo o pasatempo que preparei seguindo as súas orientacións.

Eu coñecera persoalmente a Agustín aló polo 1993, nun curso de formación de profesores. Foi un privilexio poder compartir aquelas horas de intensa aprendizaxe con alguén da súa experiencia e da súa valía. Ao finalizar a derradeira das sesións achegueime a el para lle entregar un orixinal que acababa de rematar, un modesto traballo centrado no enfoque lúdico da didáctica da lingua. Agustín, amable e xeneroso, recolleu aqueles folios co compromiso de lelos e de darme a súa valoración. Seu dito, seu feito: ás poucas semanas, por correo, recibín de volta o material e a súa resposta. Dicíame que compartira a lectura con Paco Martín e animábame a buscar unha editora. A súa primeira recomendación, un novo selo galego que estaba a dar os primeiros pasos: Rodeira.

As casualidades fixeron que esa obra se publicase finalmente en Xerais: Xogos de lingua. Técnicas de comunicación oral e escrita (1994). E as casualidades fixeron tamén que só un ano despois me incorporase á editorial Rodeira.

Cando tempo despois comecei a traballar no Fogar de Santa Margarida, souben do paso polo centro de xente como Agustín Fernández Paz, Xabier P. DoCampo ou Xavier Senín, profesores mozos que, aló polos anos 70, participaran en cursos de intensa innovación pedagóxica inspirada nas ideas de Helen Parkhurst e no seu Plan Dalton. En varias ocasións temos gozado no Fogar da presenza de Agustín cando, no seu paso pola Coruña, se achegaba para saudar os vellos amigos.

Así, de cando en cando, os «fíos da vida» foron entrelazando, por sorte para min, os nosos camiños. Xa non poderei agradecerlle persoalmente as palabras xenerosas que ás veces dedicaba en Twitter a este recuncho de Xogosdelingua. Tan só unha humilde homenaxe: incluír O Raio Veloz na nosa «bibliografía ludolingüística básica». Mestre, grazas!

Dará chegado a Bueu Rushad Egglestone?

Velaquí temos a Rushad Egglestone, violoncellista, compositor e poeta californiano, de paso Xustáns (Ponteareas), hai tres anos, a interpretar ao seu xeito o rei do nosos trabalinguas:

Se vou a Bueu nun bou, vou. Se non vou a Bueu nun bou, non vou.

Un enxebre xogo de palabras moi do gusto dos músicos. Desde o clásico de Andrés Dobarro, ao máis recente «Medomedá», incluído no libro-disco-DVD Xiqui xoque, fiú fiú! de María Fumaça (que xa vimos por aquí). Unha fermosa canción chea de enredos ludolingüísticos: a paronimia do seu título-retrouso, as onomatopeas e tamén o trabalinguas «das estrañas esixencias para o transporte marítimo». A gozar dela!

Unha nova peza para o noso karaoke!

Lewis Carroll en Silleda

 

Aló, hai cousa dun ano, co gallo do 150 aniversario da publicación de Alicia no país das marabillas, a rapazada do IES Pintor Colmeiro de Silleda xa xogou a desenredar a lea de cuñados, pais e sogros da cea do gobernador de Kgovjni.

Como nos conta Cibrán (Carta Xeométrica) na publicación anterior, este e outros enigmas matemáticos de Lewis Carroll integraron unha actividade que implicou todo o centro. Deseguido vedes a propia Alicia, o gato de Cheshire, a raíña Vermella, a eiruga azul e a Humpty Dumpty presentando por todos os recunchos do centro outros retos matemáticos. Aquí podedes lelos e, se vos presta, xogar con eles.